در سال‌های اخیر، پایداری در تأمین برق به یکی از دغدغه‌های کلیدی صنایع بزرگ و تصمیم‌گیران حوزه انرژی کشور تبدیل شده است. خاموشی‌های متناوب، فرسودگی شبکه، و ناترازی عرضه و تقاضا، لزوم بهره‌گیری از مدل‌های نوین تولید برق را بیش از پیش مطرح کرده‌اند. در همین راستا، به سراغ دکتر جواد سلیمیان، کارشناس ارشد انرژی و رئیس مرکز توسعه ملی انرژی‌های تجدیدپذیر رفتیم تا درباره ظرفیت‌ها، چالش‌ها و جایگاه نیروگاه‌های خودتأمین در ساختار آینده انرژی ایران گفت‌وگو کنیم.
سؤال: دکتر سلیمیان، در ابتدا بفرمایید مفهوم نیروگاه خودتأمین دقیقاً چیست و چه کاربردهایی دارد؟
دکتر سلیمیان: نیروگاه خودتأمین در واقع مدلی از تولید برق است که تمرکز آن بر پاسخ‌گویی به نیازهای یک مجموعه مشخص، اعم از صنعتی، تجاری یا حتی بیمارستانی است. این نیروگاه‌ها معمولاً در همان مکان مصرف احداث می‌شوند و بسته به نوع طراحی، یا به صورت مستقل از شبکه فعالیت می‌کنند (در اصطلاح "جزیره‌ای") یا به شبکه ملی متصل هستند و مازاد برق خود را نیز به شبکه عرضه می‌کنند. این مدل به‌ویژه برای صنایعی که وقفه در برق برایشان زیان‌بار است – مثل فولاد، سیمان یا خودروسازی – اهمیت حیاتی دارد.
سؤال: چه عواملی باعث شده این مدل در سال‌های اخیر بیشتر مورد توجه قرار گیرد؟
دکتر سلیمیان: دو عامل کلیدی داریم: نخست، فشار فزاینده بر شبکه سراسری به‌دلیل رشد مصرف و فرسودگی تجهیزات؛ دوم، الزام قانونی که صنایع بزرگ را ملزم به تولید بخشی از برق مصرفی خود کرده است. بر اساس ماده ۴ قانون "مانع‌زدایی از صنعت برق"، صنایع انرژی‌بر باید با منابع داخلی خود به تأمین برق بپردازند. این الزام، فرصت و در عین حال چالشی جدید را برای صنعت کشور رقم زده است.
سؤال: توسعه این نیروگاه‌ها چه مزایایی برای کشور و صنایع دارد؟
دکتر سلیمیان: نیروگاه‌های خودتأمین می‌توانند چندین فایده کلیدی داشته باشند:
- افزایش تاب‌آوری تأمین برق برای واحدهای صنعتی
- صرفه‌جویی اقتصادی در بلندمدت، به‌ویژه در صورت حمایت‌های قیمتی
- امکان فروش برق مازاد به شبکه و بازگشت سرمایه
- کاهش آلایندگی زیست‌محیطی، مخصوصاً در صورت استفاده از منابع تجدیدپذیر
- و البته کمک به مدیریت بار در زمان‌های اوج مصرف که می‌تواند از فشار بر شبکه بکاهد.
این موارد به ما می‌گوید که این مدل باید نه به عنوان جایگزین، بلکه به‌عنوان مکمل سیاست‌های کلان انرژی دیده شود.
سؤال: اما شنیده می‌شود که اجرای این مدل در عمل با چالش‌هایی جدی همراه است. در این خصوص چه دیدگاهی دارید؟
دکتر سلیمیان: کاملاً درست است. ما با مجموعه‌ای از موانع روبه‌رو هستیم که اگر برطرف نشوند، انگیزه سرمایه‌گذاری را تضعیف می‌کنند:
- هزینه بالای ساخت و نگهداری نیروگاه برای صنایع کوچک
- قیمت تمام‌شده بالای برق تولیدی در مقایسه با تعرفه یارانه‌ای شبکه
- نبود تضمین کافی برای خرید برق مازاد توسط دولت
- ناپایداری در تأمین سوخت، به‌ویژه در فصول سرد سال
- ضعف زیرساخت‌های انتقال برق در بسیاری از مناطق
- ابهام در قوانین مالکیت و حق بهره‌برداری از صرفه‌جویی انرژی
- و در نهایت نبود مشوق‌های جذاب برای ترغیب صنایع
این‌ها مسائلی هستند که سیاست‌گذاران باید با شجاعت و دقت به آنها بپردازند.
سؤال: برخی منتقدان می‌گویند توسعه این مدل ممکن است در بلندمدت باعث افزایش هزینه تولید و تضعیف رقابت‌پذیری صنایع شود. آیا با این نظر موافق هستید؟
دکتر سلیمیان: تا حدی بله. اگر صرفاً به نیروگاه‌های خودتأمین تکیه کنیم، و هم‌زمان در نوسازی شبکه ملی برق و توسعه نیروگاه‌های سراسری غفلت بورزیم، حتماً این خطر وجود دارد. هدف اصلی باید ایجاد توازن باشد. توسعه نیروگاه‌های خودتأمین باید در کنار سیاست‌هایی نظیر ارتقاء راندمان نیروگاه‌های حرارتی، کاهش تلفات شبکه، حمایت از انرژی‌های تجدیدپذیر و مدیریت تقاضا انجام شود. این رویکرد ترکیبی می‌تواند هم امنیت انرژی کشور را تضمین کند و هم از فشار مضاعف بر صنایع جلوگیری نماید.
سؤال: در نهایت، چه پیشنهاداتی برای بهبود شرایط سرمایه‌گذاری و توسعه این نیروگاه‌ها دارید؟
دکتر سلیمیان: سه نکته کلیدی را می‌توانم مطرح کنم:
- ایجاد مشوق‌های هدفمند مثل تعرفه ترجیحی برای سوخت یا تضمین خرید برق مازاد
- تدوین مقررات شفاف و قابل پیش‌بینی درباره مالکیت، حقوق اقتصادی و بازگشت سرمایه
- تقویت زیرساخت‌های شبکه برق برای تسهیل تبادل انرژی و بهره‌برداری بهینه از ظرفیت‌ها
اگر این مسیر به‌درستی طی شود، نیروگاه‌های خودتأمین می‌توانند به یکی از پایه‌های پایداری انرژی کشور، به‌ویژه در حوزه صنعت، تبدیل شوند. اما نباید فراموش کرد که این تنها یکی از ابزارهای جعبه‌ابزار بزرگ سیاست‌گذاری انرژی است، نه همه آن.